Përafërsisht 37,000 njerëz në Kosovë marrin përfitime veteranësh në njohje të shërbimit të tyre gjatë luftës së vitit 1998/99 në Kosovë.
Pak më shumë se 3,600 prej këtyre veteranëve janë gra.
Njëra prej tyre është Albina Haradinaj, një ish-ushtare 42-vjeçare nga Gjakova.
Edhe pse statusi i saj si veterane siguron njohjen e saj zyrtare dhe përfitime të tilla si kujdes shëndetësor falas për veten dhe familjen e saj të ngushtë, njohja publike e kontributit të saj gjatë luftës mbetet pothuajse inekzistente.
Të rinjtë u përfshinë
Haradinaj ishte 17 vjeç dhe studente kur u përfshi në luftën e Kosovës, e cila u zhvillua midis forcave të Republikës Federale të Jugosllavisë dhe Ushtrisë Çlirimtare të Kosovës (UÇK). Në atë kohë, Kosova ishte pjesë e Jugosllavisë.
E lindur dhe e rritur në Gjakovë të Kosovës, ajo dhe të tjerë të gjeneratës së saj ndiheshin të detyruar të bënin diçka kur filloi lufta.
“Pothuajse të gjithë ne të rinjtë në atë kohë u mobilizuam dhe shumica përfunduan në luftë. Ishte ajo energji kolektive – e dije që nuk kishe zgjidhje tjetër; secili duhej të jepte kontributin e vet”, i tha ajo DW-së.
Veteranët meshkuj trajtohen ndryshe
Gjatë konfliktit, ajo takoi burrin që do të bëhej bashkëshorti i saj. Të dy kanë status zyrtar të veteranit, por kur bëhet fjalë për njohjen – si nga institucionet qeveritare ashtu edhe nga publiku – përvojat e tyre ndryshojnë shumë.
“Ata shpesh u japin certifikata mirënjohjeje, veçanërisht më 8 Mars [Ditën Ndërkombëtare të Gruas] , mësuesve ose oficerëve të policisë, por unë kurrë nuk kam dëgjuar që një e tillë t’u shkojë veteraneve të luftës”, tha Haradinaj për DW.
“Në televizion, i gjithë hapësira u jepet burrave”, vazhdoi ajo.
“Ne ishim atje me ta — me Shkëlzen Haradinajn, një hero të madh — edhe unë isha atje. Por shoqëria nuk e vlerëson kontributin tim në të njëjtën mënyrë siç vlerëson kontributin e burrit tim. Është diskriminim”.
Ajo thekson se ky trajtim bie ndesh ashpër me mënyrën se si u trajtuan gjinitë gjatë luftës.
«Si është e mundur», pyet ajo, «që kur ishim në luftë, kishim të njëjtat detyra?»
Gratë zinin një larmi të gjerë rolesh
Sipas Ministrisë së Mbrojtjes së Kosovës, gratë punonin në role të ndryshme brenda UÇK-së si në fushën e betejës ashtu edhe jashtë saj, duke përfshirë angazhimin ushtarak, logjistikën, inteligjencën, mbështetjen mjekësore dhe kryerjen e detyrave të tjera me rëndësi strategjike dhe operacionale.
Nerxhivane Azizi ishte 23 vjeçe kur filloi të shërbente si infermiere ushtarake dhe fotoreportere.
Pasi iu bashkua UÇK-së, ndihma ndaj të plagosurve, ndihma në lindje dhe dokumentimi i krimeve të luftës u bë normaliteti i saj i ri.
Por edhe pasi mbaroi lufta, pesha e atyre kujtimeve – e rënduar nga neglizhenca institucionale – ia vështirësoi asaj të ecte përpara.
«Nuk e di pse ndodh kjo në institucione, por ata gjithmonë janë përpjekur të na diskriminojnë», tha Azizi për DW. «Kanë kaluar 26 vjet që nga lufta dhe ata ende nuk duket se po na kuptojnë siç duhet — të kuptojnë se ne e bëmë punën tonë me shumë sinqeritet, me shumë guxim dhe se ne ishim ata që dolëm të pakorruptuar».
Plagët psikologjike të lëna nga lufta
Nga të gjitha gjërat që ajo pa, është kujtimi i masakrës në fshatin Reçak që nuk do ta lërë kurrë.
Në janar të vitit 1999, 45 fshatarë të paarmatosur shqiptarë në Reçak u vranë nga forcat serbe nga Jugosllavia. Midis tyre ishin 14-vjeçari Halim Beqiri dhe 99-vjeçari Avdyl Sejdiu.
Përpara masakrës, Azizi kishte fotografuar kryesisht shtëpi të djegura. Atë ditë, ajo vendosi të dokumentonte gjithçka dhe këdo që shihte, pavarësisht rreziqeve që përfshiheshin, pasi ishte ende brenda rrezes së qitjes së trupave serbe.
“Mbaj mend që i thashë vetes: ‘Absolutisht duhet.’ Askush nuk më tha t’i bëja ato foto. Ishte një zë i brendshëm që thoshte: ‘Duhet t’i shohin të gjithë.’ Kështu që, fotografova secilën veç e veç”, thotë ajo.
‘Një realitet i fshehur’
Përveç plagëve psikologjike të lëna nga lufta, jeta për veteranët femra të Kosovës mbeti e vështirë edhe pas përfundimit të armiqësive. Pa mbështetje institucionale, Azizi thotë se iu desh ta rindërtonte jetën e saj nga e para vetë.
“Ne jemi veteranet gra që blemë apartamentet tona me kredi bankare, duke punuar me djersën tonë për të krijuar një shtëpi, për të vënë një çati mbi kokë”, tha ajo.
Dhe pabarazia shtrihet edhe në brezin e ardhshëm. Azizi vëren gjithashtu një ndryshim midis përvojës së saj të pasluftës dhe asaj të disa veteranëve meshkuj.
“Çfarë përparësish kanë fëmijët e tyre në krahasim me të mitë? Ata i kanë rritur privilegjet e tyre dhe janë pasuruar, ndërsa ne, në një farë mënyre, jemi zvogëluar – kemi mbetur të varfër”, thotë Azizi, duke shtuar “Është një realitet që është i fshehur”.
Sipas një studimi të vitit 2024 të UN Women , gratë në Kosovë përballen me një rrezik më të madh varfërie sesa burrat, me pabarazi ekonomike të lidhur me përgjegjësitë e papaguara të kujdesit, diskriminimin në tregun e punës dhe mungesën e pronësisë së pronës.
Ministria synon të sigurojë që ‘zërat e grave të dëgjohen’
Miradie Kelmendi, një veterane nga Peja, e cila iu bashkua UÇK-së dhe punoi në fusha të ndryshme, duke përfshirë gatimin, lavanderinë dhe transportin, është e zhgënjyer me mënyrën se si qeveria aktuale po i trajton ato gra që ishin të përfshira dhe të prekura nga lufta.
” Nuk jam aspak e kënaqur — veçanërisht kur bëhet fjalë për familjet e të zhdukurve, invalidët e luftës, veteranët, nënat dhe motrat në të gjithë Kosovën që u përdhunuan . Aspak. Të na injorojnë në këtë kohë, nuk e di…” i tha Kelmendi DW-së.
Në një deklaratë me shkrim, Ministria e Mbrojtjes e Kosovës i tha DW se përfaqësueset e organizatave të veteranëve femra kanë qenë të përfshira në diskutime dhe konsultime mbi hartimin e dokumenteve strategjike dhe politikave që lidhen me çështjet e veteranëve.
“Ministria ka promovuar vazhdimisht përfshirjen gjinore dhe ka synuar të sigurojë që zërat e grave të dëgjohen në këto procese”, shkroi ajo.
I penguar nga mentaliteti patriarkal
Ligji i Kosovës për Barazinë Gjinore përcakton kornizën ligjore për sigurimin e barazisë dhe mbështetjes institucionale për gratë, megjithatë në praktikë, veprimet e institucioneve qeveritare shpesh nuk i përmbushin këto angazhime.
Gazmend Syla, nënkryetar i Organizatës së Veteranëve të Luftës, beson se veteranët femra përballen me stigmë kryesisht për shkak të një mentaliteti patriarkal mbizotërues në Kosovë që i dekurajon ose i pengon veteranët femra të marrin pjesë në jetën publike ose të mbajnë pozicione vendimmarrëse.
Pas luftës, shumë nga këto gra u martuan. Sidomos në zonat rurale, burrat shpesh nuk i lejojnë gratë e tyre të marrin pjesë në ngjarjet e veteranëve. Syla e konsideron këtë një padrejtësi.
“Mentaliteti këtu ka çuar në përjashtimin e grave nga jeta e pasluftës”, i tha ai DW. “Nëse gratë nuk ishin të përfshira në iniciativat e pasluftës – të cilat pothuajse tërësisht drejtoheshin nga burrat – ato, në fakt, ‘harroheshin’ nga shoqëria.”
Ndikimi në jetën e veteranëve femra
Sipas një studimi të vitit 2023 nga studiues të Universitetit Haxhi Zeka në Kosovë dhe Universitetit të Maltës , gratë në Kosovë përballen me sfida të rëndësishme socio-ekonomike të rrënjosura në normat tradicionale gjinore, mbështetjen e kufizuar institucionale, pabarazinë ekonomike dhe stigmatizimin social, të cilat pengojnë pjesëmarrjen e tyre në jetën publike dhe qasjen në të drejta dhe burime.
Sociologu Genc Xerxa beson se kjo neglizhencë do të ndikojë shumë në vetëvlerësimin shoqëror të këtyre grave dhe do të dëmtojë shëndetin e tyre mendor, pasi ato ndihen të përjashtuara si rezultat i faktit se kontributet e tyre po anashkalohen.
“Duke e ditur se ende jetojmë në një kontekst kulturor patriarkal ku dominojnë burrat, ende nuk kemi arritur emancipim dhe njohje të vërtetë shoqërore që pasqyron vlerat reale”, i tha ai DW.
“Kur shton mentalitetin rural dhe vetëdijen e ulët shoqërore për vetëvlerësimin – duke pasur parasysh se shumica e veteraneve gra vijnë nga ato zona – kjo mendësi e bën njohjen shoqërore të vështirë, të rënduar nga turpi dhe dominimi mashkullor”.
