Derisa policia franceze vazhdon operacionin e gjerë për të gjetur se ku kanë shkuar xhevahiret e vjedhura të kurorës së Luvrit, në një anë tjetër, ka rritje të vazhdueshëm të zërave që kërkojnë origjinën e tyre.
Artefaktet ishin franceze, por gurët e çmuar jo. Rrugët e tyre ekzotike për në Paris kalojnë nëpër hijet e perandorisë – një histori e pakëndshme me të cilën Franca, ashtu si vendet e tjera perëndimore me muze të mbushura me thesare, sapo ka filluar të përballet.
Vëmendja e shkaktuar nga grabitja është një mundësi, për të ushtruar presion mbi Luvrin dhe muzetë e mëdhenj të Evropës që të shpjegojnë origjinën e koleksioneve të tyre më me ndershmëri, dhe kjo mund të shkaktojë një shqyrtim më të gjerë mbi dëmshpërblimet, thonë ekspertët.
Brenda pak orësh nga vjedhja, studiuesit skicuan një hartë të mundshme të epokës koloniale për materialet: safirë nga Cejloni (Sri Lanka), diamante nga India dhe Brazili, perla nga Gjiri Persik dhe Oqeani Indian dhe smeralde nga Kolumbia.
Kjo nuk e bën grabitjen e Luvrit më pak kriminale. Por e ndërlikon kuptimin e publikut për atë që është humbur.
“Padyshim që nuk ka asnjë justifikim për vjedhjen. Por, shumë nga këto objekte janë të ndërthurura me histori të dhunshme, shfrytëzuese dhe koloniale”, tha Emiline CH Smith, kriminologe në Universitetin e Glasgout e cila studion krimin ndaj trashëgimisë.
Edhe pse nuk ka prova të besueshme se këto gurë të çmuar specifikë janë vjedhur — ekspertët thonë se kjo nuk i jep fund argumentit: Ajo që ishte e ligjshme në epokën perandorake mund të nënkuptojë ende plaçkitje në dritën e sotme. Me fjalë të tjera, dokumentet e perandorisë nuk e zgjidhin etikën.
Ndërkohë, hetimi për grabitjen vazhdon. Policia ka akuzuar të dyshuarit, por hetuesit kanë frikë se bizhuteritë mund të jenë thyer ose shkrirë. Ato janë shumë të famshme për t’u shitur në atë mënyrë, por të lehta për t’u fituar para nga metali dhe gurët.
Për shembull, katalogu i Luvrit e përshkruan diademën e vjedhur të Mbretëreshës Marie-Amélie si të zbukuruar me “safirë Cejloni” në gjendjen e tyre natyrale, të pa ngrohur, të rrethuar me diamante në ar. Nuk thotë asgjë se kush i ka nxjerrë ato, si janë transportuar ose nën çfarë kushtesh janë marrë.
“Origjina nuk është gjithmonë një regjistër neutral në muzetë perëndimorë. Ata ndonjëherë “shmangin nxjerrjen në pah të historive të pakëndshme të blerjeve”, tha Smith, duke shtuar se mungesa e qartësisë rreth origjinës së gurëve të çmuar ka të ngjarë të mos jetë aksidentale.
Diadema, gjerdanet dhe broshat e vjedhura u krijuan në Paris nga atelie elitare dhe dikur u përkisnin figurave të shekullit të 19-të, si Marie-Amélie, Mbretëresha Hortense dhe grave të dy Napoleonëve, Perandoreshës Marie-Louise të Austrisë dhe Perandoreshës Eugénie.
Megjithatë, lëndët e para të tyre lëviznin përmes rrjeteve perandorake që e shndërronin punën globale, burimet – dhe madje edhe skllavërinë – në prestigj evropian, thonë ekspertët.
Pascal Blanchard, një historian i së kaluarës koloniale të Francës, tërheq një vijë ndarëse midis artizanatit dhe furnizimit. Xhevahiret “u prodhuan në Francë nga artizanë francezë”, tha ai, por shumë gurë vinin nëpërmjet qarqeve koloniale dhe ishin “produkte të prodhimit kolonial”. Ato tregtoheshin “sipas kushteve ligjore… të kohës”, atyre të formësuara nga perandoritë që thithnin pasuri nga Afrika, Azia dhe Amerika e Jugut.
Disa kritikë francezë e çojnë më tej këtë pikë. Ata argumentojnë se protesta kombëtare për humbjen duhet të lihet pas historisë se si Franca perandorake i fitoi gurët që argjendarët e oborrit mbretëror më vonë i ngulitën në ar.
India i ka bërë vazhdimisht presion Mbretërisë së Bashkuar që të kthejë xhevahirin e mitizuar 106 karatësh, i cili tani ndodhet në kurorën e Nënës Mbretëreshë në Kullën e Londrës. Ka të ngjarë që ai të ketë origjinën nga brezi i diamanteve Golconda i Indisë – shumë i ngjashëm me diamantin verbues Regent të Luvrit, një diamant që u fitua gjithashtu ligjërisht në kohën perandorake dhe u kursye nga grabitësit e 19 tetorit.
Koh-i-Noor kaloi nga një gjykatë në tjetrën përpara se të binte në duart e britanikëve, ku në Londër cilësohet si një dhuratë “e ligjshme” perandorake dhe denoncohet në Indi si një çmim i marrë nën hijen e pushtimit. Një peticion i vitit 2017 drejtuar Gjykatës Supreme të Indisë që kërkonte kthimin e tij u rrëzua për arsye juridiksioni, por mosmarrëveshja politike dhe morale vazhdon.
Franca nuk është Britania dhe Koh-i-Noor nuk është historia e Luvrit. Por ajo formulon pyetjet që gjithnjë e më shumë u drejtohen blerjeve të shekullit të 19-të: jo vetëm “a u ble?”, por edhe “kush kishte fuqinë për të shitur?”. Në këtë masë, thonë ekspertët, edhe bizhuteritë e prodhuara në Francë mund të konsiderohen produkte të nxjerrjes koloniale.
Rasti i Luvrit bie në një botë tashmë të mbushur me grindje të tjera. Greqia i bën presion Britanisë që të ribashkojë Mermeret e Partenonit. Egjipti bën fushatë për Gurin e Rozetës në Londër dhe bustin e Nefertitit në Berlin.
Franca ka ecur përpara – me një diferencë të ngushtë. Premtimi i Presidentit Emmanuel Macron për të kthyer pjesë të trashëgimisë së Afrikës prodhoi një ligj që mundësonte kthimin e 26 thesareve mbretërore në Benin dhe të sendeve në Senegal. Madagaskari rimori kurorën e Mbretëreshës Ranavalona III përmes një procesi specifik.
Kritikët thonë se dëmshpërblimi është i bllokuar strukturisht: ligji francez ndalon heqjen e objekteve në pronësi të shtetit, përveç nëse Parlamenti bën një përjashtim të veçantë, dhe muzetë që nuk rrezikojnë i mbajnë pjesën tjetër pas xhamit.
Ata thonë gjithashtu se nën drejtimin e ish-drejtorit të Luvrit, Jean-Luc Martinez, përkufizimi i ngushtë i muzeut për atë që konsiderohet “e plaçkitur” – dhe kërkesa e tij për nivele pothuajse ligjore të provave – krijoi një efekt të frikshëm mbi kërkesat për dëmshpërblim, edhe pse muzeu vlerësoi publikisht transparencën. (Luvri thotë se ndjek ligjin dhe standardet akademike.)
T’u kërkosh vizitorëve të muzeut të mahniten me artefakte si xhevahiret e kurorës franceze pa e kuptuar historinë e tyre shoqërore është e pandershme, thotë Erin L. Thompson, një studiuese e krimit të artit në Nju Jork.
Një qasje e dekolonizuar, argumentojnë ajo dhe të tjerë, do të përmendte se nga vinin gurë të tillë, si funksiononte tregtia, kush përfitonte dhe kush paguante – dhe do ta ndante autorësinë me komunitetet e origjinës.
Arkeologia egjiptiane Monica Hanna e quan këtë kontradiktë të dukshme.
“Po, ironia është e thellë”, tha ajo për protestën për vjedhjen në Luvër muajin e kaluar, “dhe është thelbësore për bisedën rreth dëmshpërblimit”. Ajo pret që vjedhja do të shkaktojë veprime mbi dëmshpërblimet në të gjithë muzetë perëndimorë dhe do të nxisë debatin rreth transparencës.
Të paktën, thonë Hanna dhe ekspertë të tjerë, ajo që u nevojitet muzeve janë fjalë më të forta: etiketa të qarta dhe tekste murale që pranojnë se nga kanë ardhur objektet, si janë zhvendosur dhe me shpenzimet e kujt.
Kjo do të thoshte publikimi i asaj që dihet, pranimi i asaj që nuk dihet dhe ftesa e historive të kontestuara në galeri – edhe kur ato e turbullojnë shkëlqimin.
Disa ofrojnë një rrugë praktike.
‘Tregoni historinë e ndershme dhe të plotë’, tha specialisti holandez i dëmshpërblimit Jos van Beurden. ‘Hapni dritaret, jo për hajdutët, por për ajër të pastër’.
