Modeli mbi të cilin po zhvillohet shumica e bizneseve në Kosovë është larg çdo logjike ekonomike moderne.
Në vend që investimet dhe iniciativat e reja të bazohen në hulumtim tregu dhe identifikimin e hapësirave me potencial zhvillimi, shumica e kompanive thjesht kopjojnë njëra-tjetrën.
Ky mentalitet ka krijuar një ekonomi të deformuar, me mbipopullim në disa sektorë dhe boshllëqe të frikshme në shumë fusha të tjera, që për pasojë mbulohen nga importi.
Kjo nuk është vetëm një sfidë ekonomike – është një budallaki kolektive, e cila po e rëndon çdo hallkë të sistemit ekonomik, nga investitorët, furnitorët, punëtorët e deri te konsumatorët.
Shembulli i Spanjës – Rruga drejt kolapsit nga ndërtimi i verbër
Në fillim të viteve 2000, Spanja përjetoi një nga flluskat më të mëdha ekonomike në Evropë, të nxitur nga ndërtimi pa kriter dhe etja për fitime të shpejta.
Çdokush që kishte një parcelë toke e ktheu në kantier ndërtimi. Bankat jepnin kredi pa analizë, ndërsa ndërtuesit kopjonin njëri-tjetrin.
Rezultati: Spanja ndërtoi katër herë më shumë banesa sesa i duhej tregut.
Ky mbipopullim i tregut u shoqërua me:
• Rënie drastike të çmimeve.
• Falimentim masiv të firmave ndërtuese.
• Kriza e kredive të këqija që detyroi shtetin spanjoll të shpëtonte bankat.
Spanja pagoi një çmim të rëndë për këtë budallaki kolektive: papunësi rekord, ekonomi të tkurrur dhe një dekadë stagnim.
Kosova – Duke ecur në të njëjtën kurth
E njëjta logjikë e ndjekjes së turmës dhe kopjimit të verbër po ndodh në Kosovë, në pothuajse çdo sektor:
1. Pompat e karburanteve
Kosova ka të paktën katër herë më shumë pompa sesa nevojiten realisht. Secila pompë ka shpenzime fikse për paga, energji dhe mirëmbajtje, të cilat qarkullimi i ulët nuk i mbulon. Për të mbijetuar, këto biznese ose rrisin çmimet, ose bien në borxhe.
2. Hipermarketet dhe zinxhirët e shitjes me pakicë
Ka të paktën pesë herë më shumë markete sesa kërkesa reale. Në disa raste, dy pika të së njëjtës kompani ndodhen aq afër sa bëjnë vetë konkurrencë me njëra-tjetrën.
Kjo shpërndarje e pakuptimtë krijon:
• Kosto të larta operative (paga, qira, energji).
• Luftë të pashpresë me rabate ekstreme ndaj furnitorëve vendës.
• Zhdukjen e çdo fitimi dhe mbijetesën mbi borxhe ose presion mbi prodhuesit.
3. Sektorë të tjerë të mbipopulluar
Gastronomia, furrat e bukës, farmacitë, klinikat private dhe ndërtimtaria…etj janë sektorë ku kapitali dhe fuqia punëtore po shpërdorohet, ndërkohë që shumë sektorë të tjerë që mund të kishin vlerë të shtuar nuk ekzistojnë fare dhe mbulohen nga importi.
Efektet në paga dhe fuqinë punëtore
Kur kapitali dhe fuqia punëtore përqendrohen në sektorë të mbipopulluar dhe joefikas, efikasiteti ekonomik bie në minimum. Kjo krijon efekt zinxhir:
• Punëdhënësit harxhojnë më shumë për qira, energji dhe shpenzime operative sesa për rritjen e pagave.
• Fitimet minimale nxisin pagesa minimale për punonjësit, pa stimuj dhe pa perspektivë afatgjatë.
• Paga e ulët rrit qarkullimin e punëtorëve dhe krijon mungesë stabiliteti e profesionalizmi.
Në vend të një cikli pozitiv, ku investimi sjell fitim dhe fitimi rrit pagat, Kosova ka krijuar një cikël negativ, ku investimi i keq ul fitimet dhe shkatërron fuqinë punëtore.
Shembulli i Holandës – Nga budallakia kolektive deri te ekonomia më e shëndetshme
Nëse Kosova nuk mëson nga Spanja, mund të mësojë nga Holanda, e cila shekuj më parë kaloi të njëjtën budallaki kolektive gjatë Tulip Mania në vitin 1637.
Tulip Mania – Flluska e parë ekonomike në histori
Holandezët blenë dhe shitën llamba tulipanësh me çmime që arritën vlerën e një shtëpie.
Çdokush, nga fermerët te aristokratët, futi gjithë pasurinë në këtë skemë absurde. Por flluska plasi dhe mijëra familje humbën gjithçka.
Çfarë bëri Holanda ndryshe pas kolapsit?
Në vend që ta përsërisnin budallakinë, holandezët mësuan:
• Inovacioni dhe diversifikimi janë shtyllat e ekonomisë së shëndetshme.
• Kopjimi masiv dhe investimi në sektorë të ngopur është recetë për falimentim.
• Fuqia punëtore dhe kapitali duhet të drejtohen aty ku ka vlerë të shtuar, jo ku është “moda”.
Rezultati
Sot, Holanda ka një nga ekonomitë më të diversifikuara, më inovative dhe më të qëndrueshme në botë.
Ata e kuptuan se tregu nuk është modë që e ndjek turma, por sistem ku kërkesa reale dhe vlera e shtuar drejtojnë kapitalin.
A do ta mësojë Kosova këtë leksion?
Nëse Kosova vazhdon me:
• Kopjimin e verbër të bizneseve ekzistuese.
• Shpërndarjen e keqe të kapitalit dhe fuqisë punëtore.
• Investimi në sektorë pa kthyeshmëri reale.
Atëherë nuk kemi pse habitemi pse:
• Çmimet rriten.
• Pagat mbeten të ulëta.
• Konsumatorët paguajnë koston e budallakisë kolektive.
Historia na ka mësuar se çdo ekonomi që ndërtohet mbi budallaki kolektive, përfundon në kolaps, dhe pyetja e vetme është:
A kemi guximin ta ndalim këtë zinxhir budallakie, para se ta bëjë tregu për ne?
