Në vitin 1999, NATO përdori municione uraniumi gjatë Luftës së Kosovës. Shumë ushtarë më pas u prekën nga kanceri dhe disa prej tyre u kompensuan.
Në Kosovë, toka mbetet helmuese edhe sot e kësaj dite.
“Mund ta kujtoj qartë ditën e fundit”, tha Emerico Maria Laccetti, ish-kolonel i divizionit ushtarak të Kryqit të Kuq Italian.
Gjatë Luftës së Kosovës në vitin 1999, ai ishte i stacionuar në Shqipëri, vetëm disa qindra metra larg kufirit me Kosovën. Ai ishte komandant i një spitali fushor për refugjatët nga provinca, e cila në atë kohë i përkiste Serbisë.
“Ne qëndruam mbi kontejnerë dhe pamë bombardimet”, tha ai.
“Ishte si një shfaqje perverse fishekzjarresh e Vitit të Ri. Edhe nga larg, mund të ndieje presionin e ajrit, valët e goditjes që kalonin nëpër trupin tënd. Por jo, nuk na u treguan për rreziqet specifike të armëve që po përdoreshin”.
Në mars të vitit 1999, Operacioni Forca Aleate e NATO-s ndërhyri në konfliktin midis shtetit serb dhe popullsisë shumicë shqiptare në Kosovë, i cili kishte qenë i ndezur prej vitesh.
Gjatë 78 ditëve, aleanca kreu misione me deri në 1,000 avionë kundër forcave serbe të sigurisë. Sipas shifrave zyrtare, u hodhën mbi 28,000 pajisje shpërthyese, përfshirë municione të diskutueshme me uranium, të cilat dyshohen se shkaktojnë kancer.
Ky municion përmbante një bërthamë uraniumi të varfëruar (DU), me fuqi të lartë shpërthyese për shkak të dendësisë së tij të lartë, tre herë më i dendur se plumbi. Prandaj, përdoret kryesisht kundër tankeve dhe objektivave të blinduar.
Ndikimi i tij mund të prodhojë pluhur të imët uraniumi, i cili vazhdon të lëshojë rrezatim dhe mund të shkaktojë probleme shëndetësore, për shembull, nëse thithet.
NATO hedh poshtë akuzat për kancer
Në përgjigje të pyetjeve në lidhje me rreziqet shëndetësore që paraqesin municionet me uranium të dezinfektuar, NATO dha vetëm një deklaratë me shkrim.
“Ne i marrim shumë seriozisht çështjet shëndetësore dhe mjedisore”, tha ajo.
Në vitin 2001, një komitet për DU arriti në përfundimin se përdorimi i municioneve të DU në Kosovë “nuk shkaktoi ndonjë rrezik të qëndrueshëm shëndetësor për popullatën”, duke cituar gjetje të pavarura.
NATO i referohet raporteve të OKB-së nga viti 2014. “Këto janë prova shkencore; ishin të besueshme dhe ne i mbështesim ato”, tha aleanca ushtarake në një deklaratë.
Megjithatë, kjo bie ndesh me vendimet e gjykatave italiane mbi paditë e ngritura nga afërsisht 500 veteranë të Luftës së Kosovës të cilët zhvilluan kancer pasi ranë në kontakt me municione me uranium të varfëruar.
Laccetti thotë se ishte në dijeni se spitali i tij fushor në Morinë të Shqipërisë ndodhej në një “zonë të nxehtë”, afër një konflikti aktiv, gjatë bombardimeve të NATO-s – diçka që gjithmonë do të sillte rrezik.
“Megjithatë, ajo që nuk na u tha kurrë ishte se lloje të caktuara municionesh mund të paraqesin rrezik afatgjatë, edhe nëse nuk goditeni drejtpërdrejt – për shembull, nga një municion i pashpërthyer aty pranë ose nga substancat e përdorura në prodhimin e municioneve”.
Shkaktimi i sëmundjes afatgjatë
Kur Laccetti u kthye në shtëpi në korrik të vitit 1999, ai përjetoi vështirësi në frymëmarrje dhe shkoi në spital për t’u ekzaminuar. “Stafi mjekësor papritmas u shqetësua shumë”, kujtoi ai.
Më në fund, një mjek i tregoi imazhin: “Kishte diçka në mushkërinë time me përmasa 24 me 12 me 14 centimetra (9.4 me 4.7 me 5.5 inç).” 36-vjeçari, atëherë, u diagnostikua me një tumor malinj shumë agresiv.
Laccetti u trajtua fillimisht me sukses, por në vitin 2008, ai u sëmur përsëri me kancer. Rezultatet e ekzaminimit të indeve ishin alarmante.
“Ata gjetën një sasi të jashtëzakonshme grimcash qeramike të rrumbullakëta në mënyrë perfekte – sikur të kisha qenë duke qëndruar në një furrë shkrirjeje”.
Përfundimi ishte i qartë: “Këto grimca ishin ngulitur në trupin tim gjatë shumë viteve dhe mund të shkaktonin dëme të reja përmes migrimit ose inflamacionit.”
Padi të suksesshme në Itali
Laccetti mësoi për ushtarë të tjerë të së njëjtës moshë që ishin stacionuar aty pranë dhe kishin marrë diagnoza të ngjashme. Ai kontaktoi avokatin Angelo Tartaglia, i cili përfaqësonte të prekurit.
Përafërsisht 500 ushtarakë paditën me sukses shtetin e Italisë . Midis tyre ishte Laccetti, të cilin një gjykatë në Romë e certifikoi në vitin 2009 si viktimë sepse kishte përmbushur detyrat e tij ushtarake. Gjykata i dha atij kompensim.
Pas Luftës së Kosovës, një komision i Ministrisë Italiane të Mbrojtjes hetoi një lidhje të mundshme midis ekspozimit ndaj DU dhe kancerit. Ai gjeti një rritje statistikisht të rëndësishme në incidencën e limfomës jo-Hodgkin, një grup kanceresh të gjakut, midis ushtarëve të prekur.
Megjithatë, studime të tjera, siç është një raport i OBSH-së i të njëjtit vit, nuk gjetën prova të qarta të një lidhjeje të drejtpërdrejtë midis DU dhe rasteve individuale të sëmundjes.
Vështirë të provohet një lidhje me kancerin
Për Wim Zwijnenburg, një anëtar i Koalicionit Ndërkombëtar për Ndalimin e Armëve të Uraniumit (ICBUW), çështja është e qartë.
“Gjykatësi pranoi se shteti italian kishte një detyrim për kujdes, prandaj u dha kompensimi”, shpjegoi Zwijnenburg, i cili ka hetuar përdorimin dhe pasojat e uraniumit të varfëruar për më shumë se 16 vjet.
“Përfundimi im është se është jashtëzakonisht e vështirë të bësh një deklaratë përfundimtare”, pranon ai, sepse uraniumi i varfëruar ka efekt vetëm kur hyn në trup, zakonisht në formën e grimcave të imëta të pluhurit që thithen.
“Por sasia e saktë që njerëzit në të vërtetë thithin nuk është matur kurrë siç duhet. Ka shumë pak studime të besueshme afatgjata”.
Shkaqet e kancerit shpesh janë të vështira për t’u përcaktuar. Stili i jetesës jo të shëndetshme, ndikimet mjedisore, predispozita gjenetike dhe shumë faktorë të tjerë kontribuojnë në numrin e rasteve.
“Është e vështirë të provohet”, thotë Zwijnenburg.
“A kanë prekur ndonjëherë të prekurit një granatë me uranium të papërpunuar ose a kanë qenë pranë një rezervuari të kontaminuar? Urani mund të duhet një vit për të depërtuar në lëkurë. Mjekët nuk mund të bëjnë asnjë pretendim nëse nuk është plotësisht e qartë. Njerëzit po kërkojnë një shkak të qartë, por realiteti është shumë më kompleks”.
A bëri NATO mjaftueshëm për të pastruar Kosovën?
Në vitin 2002, Kombet e Bashkuara miratuan një rezolutë që i detyronte vendet të informonin shtetet e prekura pas përdorimit të municioneve të uraniumit dhe të ndihmonin në pastrimin e zonave të kontaminuara.
Nuk është e qartë se deri në çfarë mase NATO e përmbushi këtë përgjegjësi në Kosovë — forca paqeruajtëse e NATO-s KFOR, e cila është stacionuar atje që nga fundi i luftimeve për të siguruar paqen, nuk ofron asnjë informacion.
Vizitat në vende tregojnë se popullsia në shumë rajone të Kosovës nuk është në dijeni të rreziqeve të mundshme dhe masat e dekontaminimit nuk janë ndërmarrë, përveç në një vend në perëndim të vendit, në fshatin Lugbunari pranë Gjakovës.
“NATO-ja mund të kritikohet për përdorimin e këtyre armëve”, tha eksperti Wim Zwijnenburg, “por edhe më shumë për moskryerjen e operacioneve të pastrimit pas luftës. Ekzistojnë protokolle të qarta mbrojtjeje për ushtarët – por për civilët? Asgjë. Është e papranueshme të përdorësh municione toksike dhe pastaj thjesht të kthehesh mbrapsht”.
Zyrtarisht, materiali nga i cili janë bërë municionet me uranium të degraduar klasifikohet si mbetje radioaktive me nivel të ulët deri në të mesëm. Por, tha Zwijnenburg, “në klima të lagështa si Ballkani, predhat mund të gërryhen dhe të shpërbëhen, duke lënë pas mbetje të rrezikshme”.
Wim Zwijnenburg heton uraniumin e varfëruar në Irak 2025 Wim Zwijnenburg heton uraniumin e varfëruar në Irak 2025
Wim Zwijnenburg heton uraniumin e varfëruar në Irak 2025Imazh: Vjosa Cerkini/DW
Rreziku nuk zbehet as me kalimin e kohës, pasi gjysmë-jeta e uraniumit është pothuajse e pafundme. Për Zwiijnenburgun, kjo është dëshmi e standardeve të dyfishta të shteteve.
“Nëse një granatë e tillë do të gjendej në një park holandez, zona do të rrethohej me kordon. Forcat speciale me kostume mbrojtëse do ta vendosnin granatën në një enë plumbi dhe do ta ruanin në mënyrë të sigurt”.
Pra, kur bëhet fjalë për popullsinë e tyre, rreziqet merren jashtëzakonisht seriozisht – por diku tjetër, jo.
Laccetti është i zhgënjyer që rasti i tij dhe ai i shumë veteranëve të tjerë nuk kanë sjellë ndonjë ndryshim themelor.
“Municionet me uranium të varfëruar janë ende të ligjshme. Ne jemi përpjekur në çdo mënyrë të mundshme ta ndalojmë atë, si municionet thërrmuese ose minat kundër personelit”, tha ai. “Kemi dështuar.”
