Ishte menduar të ishte një veprim diplomatik për të ushtruar presion mbi qeverinë në Prishtinë që të ulte tensionet në veri të Kosovës.
Por masat “e përkohshme dhe të kthyeshme” të BE-së kundër Kosovës — të cilat kanë çuar në pezullimin e projekteve me vlerë më shumë se 600 milionë euro gjatë dy viteve të fundit — tani po shkaktojnë dëmin më të madh tek qytetarët e zakonshëm.
Kinemaja më e vjetër publike e vendit është ndoshta shembulli më i habitshëm i efektit bumerang që këto masa po kanë në besueshmërinë e vetë BE-së.
“Ne supozohet të përfaqësojmë hapësirat që promovojnë vlerat evropiane dhe nxisin ndjenjën e përkatësisë ndaj BE-së. Të trajtohesh në këtë mënyrë bie ndesh me atë mision dhe në vend të kësaj ushqen euroskepticizëm”, tha Ares Shporta, drejtor i Fondacionit Lumbardhi, në një intervistë me The New Union Post .
Rinovimi i Kinemasë Lumbardhi në Prizren kishte marrë tashmë dritën jeshile nga Brukseli nëpërmjet një granti në kuadër të Instrumentit për Ndihmë Para-Anëtarësuese (IPA).
Por në vjeshtën e vitit të kaluar, një email njoftoi ndërprerjen e financimit për shkak të afateve të humbura të prokurimit.
Synimi i projekteve për angazhim shoqëror dhe zhvillim kulturor me qëllim ndëshkimin e një qeverie jo vetëm që “ i shtyn njerëzit të vënë në pikëpyetje axhendën, prioritetet dhe vlerat e BE-së ”, por gjithashtu vë në pikëpyetje “shkallën në të cilën ekziston një përputhje e vërtetë midis diskursit politik dhe politikave që zbatohen në të vërtetë nga institucionet e BE-së”, shtoi Shporta.
“Në vendin e gabuar në kohën e gabuar”
Fillimisht i ndërtuar si kinema jugosllave në vitin 1952, Lumbardhi është shembulli i vetëm i suksesshëm në Kosovën e pasluftës i ndalimit të një procesi privatizimi dhe ripërcaktimit të trashëgimisë kulturore bazuar në kujtesën kolektive.
Në vitin 2007, një peticion mblodhi 8,000 nënshkrime për të parandaluar privatizimin e tij, dhe deri në vitin 2014, 58 organizata jofitimprurëse ishin bashkuar për të propozuar një të ardhme të re për vendin.
U bë “një shembull i rrallë i bashkëpunimit të suksesshëm” midis shoqërisë civile, qytetarëve dhe institucioneve publike, “ i përqendruar jo vetëm në rezistencën ndaj diçkaje, por në ndërtimin e diçkaje të re ”, shpjegoi Shporta, duke iu referuar lidhjeve të formuara “midis brezave dhe njerëzve nga prejardhje të ndryshme kulturore, etnike dhe ideologjike”.
Vetë hapësira mbart një histori komplekse. Dikur një kinema jugosllave, tani njihet si pjesë e trashëgimisë kombëtare të Kosovës, duke ofruar “një mjedis të sigurt dhe gjithëpërfshirës” me “një qasje të ndryshme si ndaj historisë ashtu edhe ndaj të tashmes dhe të ardhmes sonë të përbashkët”.
Për shkak të gjendjes së saj të përkeqësuar, ndërtesa kishte nevojë për përforcim strukturor, ndërtimin e ambienteve të përshtatshme sanitare dhe instalimin e sistemeve të ngrohjes, ajrit të kondicionuar dhe ventilimit.
U planifikuan gjithashtu punime restauruese për të ruajtur identitetin e kinemasë dhe për ta transformuar atë në një hapësirë kulturore shumëfunksionale.
Ky ishte qëllimi i projektit të përfshirë në programin IPA 2020 — me vlerë 800,000 euro — i cili u vlerësua me Çmimin e Trashëgimisë Evropiane në vitin 2022 dhe u rendit në listën e ngushtë për Çmimin e Ri Evropian Bauhaus në vitin 2023.
Megjithatë, më 7 tetor 2024, përfituesit u kopjuan në një email të dërguar nga Shefi i Bashkëpunimit në Zyrën e BE-së në Kosovë, Johannes Madsen, drejtuar ministrit të Kulturës të Kosovës.
Mesazhi i informonte ata se BE-ja ishte “e detyruar” të anulonte projektin në Prizren për shkak të masave “të vazhdueshme” të vendosura ndaj Qeverisë së Kosovës dhe “kufizimeve” të afatit të kontraktimit (3 shtator 2024).
Siç e bëri të qartë Shporta, “ne u shënjestruam thjesht sepse ishim në vendin e gabuar në kohën e gabuar”.
Rinovimi i Kinemasë Lumbardhi kishte hyrë në fazën e zbatimit pikërisht kur u prezantuan masat e BE-së, me tenderët e ndërtimit të nisur vetëm disa muaj më parë.
Një efekt bumerang për BE-në
Ajo që filloi si “një shembull i rëndësishëm bashkëpunimi” midis autoriteteve lokale, kombëtare dhe evropiane – së bashku me shoqërinë civile – në një përpjekje “nga poshtë lart, demokratike” për të ndërtuar një institucion dhe për të restauruar një vend të trashëgimisë së kontestuar, pas përpjekjeve për ta prishur dhe privatizuar atë, ka përfunduar në një pengesë për Bashkimin Evropian.
“Kjo situatë dëmtoi seriozisht besimin e komunitetit lokal në vetë BE-në”, tha Shporta.
Pas vitit 2014, projekti u bë një pikë referimi për investimet e BE-së në trashëgiminë kulturore dhe të rinjtë në vend. Për komunitetin në Prizren, “ BE-ja ndihej si një partner jetësor në transformimin e aktivizmit lokal në një histori suksesi”.
Por më pas, “gjithçka u ndërpre – nga një email i thjeshtë administrativ”, vuri në dukje Shporta. “ Ishte një goditje e vërtetë për komunitetin tonë”.
Ai beson se “ishte e mundur si administrativisht ashtu edhe ligjërisht” që BE-ja ta parandalonte këtë rezultat, por “ata zgjodhën të mos e bënin”, me sa duket për të penalizuar qeverinë“.
“Nuk ishte qeveria që u ndëshkua, por ne – shoqëria civile dhe komuniteti lokal në Prizren”.
Për të gjitha këto arsye, Fondacioni Lumbardhi “nuk është më i interesuar” të kërkojë fonde nga BE-ja, “as nuk kemi nevojë për to”, theksoi drejtori Shporta.
Projekti tani po zbatohet nga Ministria e Kulturës e Kosovës, me kontratën e nënshkruar dhe punën që tashmë ka filluar.
“Edhe nëse nuk do të ishte kështu, ne do të kishim kërkuar fonde diku tjetër”, shtoi ai, duke e përshkruar të gjithë procesin si “humbje kohe”.
Pavarësisht tërheqjes së mbështetjes së BE-së, më në fund është në rrugën e duhur për t’u rikthyer.
“Realisht, besoj se do të rihapet në verën e vitit 2027”, përfundoi Shporta me vendosmëri.
Ndikimi i përgjithshëm i masave të BE-së kundër Kosovës
Që nga pavarësia e Kosovës në vitin 2008 deri në vitin 2020, Bashkimi Evropian ka kontribuar mbi 1.5 miliardë euro, duke përfaqësuar një partner kyç në zhvillimin ekonomik, politik dhe institucional të vendit.
Megjithatë, pas tensioneve në veri të Kosovës, BE-ja prezantoi masa “të përkohshme dhe të kthyeshme” kundër Kosovës më 28 qershor 2023, të cilat kanë ndikuar negativisht në marrëdhëniet diplomatike dypalëshe, si dhe në mbështetjen financiare.
Këto masa financiare kanë qenë veçanërisht të ashpra.
Financimi përmes Instrumentit për Ndihmë Para-Anëtarësuese (IPA) është ngrirë, ndërsa propozimet e Prishtinës në kuadër të Kornizës së Investimeve në Ballkanin Perëndimor (WBIF) aktualisht nuk po shqyrtohen nga Bordi Menaxhues i WBIF-së.
Një analizë nga Instituti GAP për Studime të Avancuara zbuloi se ndikimi financiar dhe zhvillimor arrin në afërsisht 613.4 milionë euro.
Nga këto, 7.1 milionë euro janë humbur tashmë në mënyrë të pakthyeshme për shkak të skadimit të afateve procedurale, përfshirë projektin për rinovimin e Kinemasë Lumbardhi në Prizren.
Ndërsa Komisioni Evropian refuzon të japë përgjigje mbi heqjen e paralajmëruar “graduale, të kushtëzuar dhe të kthyeshme” të masave, “ekziston rreziku i humbjes edhe më shumë fondeve, pasi disa marrëveshje do të skadojnë”, paralajmëroi Rrona Zhuri, Koordinatore e Kërkimit në Institutin GAP, duke folur për The New Union Post.
Konkretisht, nëse masat nuk hiqen deri në nëntor, të gjitha 32 milionë eurot e alokuara sipas marrëveshjes IPA 2020 mund të humbasin.
