Bursa shqiptare ‘ALPEX’ zyrtarisht është funksionalizuar në fillim të vitit 2024, dhe ideja e themelimit të saj ka qenë krijimi i një blloku të përbashkët energjetik mes Kosovës dhe Shqipërisë, prej nga pritej që kjo të reflektonte në shkëmbim më të madh të energjisë mes të dyja vendeve dhe në ulje të çmimit të energjisë elektrike.
Kur ishte funksionalizuar ALPEX-i, qeveritarët e Kosovës i kishin bërë bujë të madhe një lajmi të tillë. Por, në terren ndodhi krejt diçka tjetër. Gjatë vitit 2024, ALPEX-in e shmangën të gjithë akterët në Shqipëri dhe Kosovë, duke filluar nga Korporata Energjetike Shqiptare (KESH), Korporata Energjetike e Kosovës (KEK), e deri te kompanitë private si KESCO dhe KEDS.
Të gjithë këta akterë që supozohej se tregtimin e energjisë elektrike ta kalonin përmes ALPEX-it – për ta fuqizuar atë, zgjodhën që shitblerjen e energjisë elektrike për vitin 2024, ta bëjnë në “të zezën”, përmes kontratave bilaterale me tregtarë të energjisë, duke shmangur krejtësisht bursën shqiptare.
Kjo ndodhi nën dijeninë e Zyrës së Rregullatorit të Energjisë (ZrrE), e cila në mandat, ndër të tjera, e ka që akterët në treg t’i obligojë që shitblerjen e energjisë elektrike ta bëjnë përmes bursave. Kjo për faktin se tregtimi i energjisë përmes bursave është i sigurt dhe shmang manipulimin me cmimin e energjisë elektrike nga tregtarët e energjisë, të cilët shpesh i shmangin bursat për këtë qëllim.
Nga hulumtimi dy mujor i Buletinit Ekonomik, ku janë analizuar shumë dokumente dhe biseda më shumë akterë, ngrihen dyshime se shmangia e ALPEX-it ishte e qëllimshme dhe jo “për shkak të mungesës së likuiditetit”, siç thuhet në raportet zyrtare të ZRrE-së.
Dyshimet e mbështetura në fakte çojnë te një skemë e përgatitur nga tregtarët ballkanik të energjisë, ku si qëllim kryesor kishte “bllokadën” e linjave interkonektive Shqipëri-Kosovë, përkatësisht bursën shqiptare (ALPEX). Kjo situatë prodhoi një “fyt të ngushtë” kah linjat përmes Malit të Zi, prej nga ‘Noa Energy Trade’ e solli rrymën në Kosovë me çmim deri në 800 euro për MWh vetëm për transmision apo bartje të energjisë.
A u sabotua ALPEX-i?
Në qendër të kësaj skeme, në secilin rast shfaqet ‘EFT-ja’ e Vuk Hamovicit, një kompani me origjinë serbe që kishte dominuar importin e energjisë elektrike për Kosovën që nga paslufta.
Nga të dhënat e analizuara në Zyrën e Ankandeve në Podgoricë (SEE CAO), del se për vitin 2024, përveç rrugëve tregtare përmes Malit të Zi, EFT-ja e Vuk Hamovicit i kishte në zotërim edhe linjat interkonektive Shqipëri-Kosovë dhe anasjelltas.
Burimi: SEE CAO
Me funksionalizimin e ALPEX-it, linjat interkonektive Shqipëri-Kosovë kanë hyrë në kuadër të bursës shqiptare, ku për pjesën e Kosovës përgjegjës është KOSTT-i, kurse për Shqipëri – OST-ja. Mirëpo në vitin 2024, linja interkonektive Kosovë-Shqipëri doli në ankand në SEE CAO dhe aty ishte sërish EFT-ja, e cila i bleu linjat, si te ankandet vjetore, si te ato mujore.
Në fakt, nëse analizohen ankandet në SEE CAO, EFT-ja është prezente në të gjitha linjat e transmisionit që kanë destinacion Kosovën, duke përfshirë këtu linjat përmes Malit të Zi, Maqedonisë dhe Shqipërisë, derisa linjat me Serbinë mbeten të bllokuara për arsye politike.
Nga të dhënat e sigurara prej ZREE-së, EFT-ja, përkundër se e kishte në zotërim linjën Shqipëri-Kosovë, nuk ka blerë e as nuk ka shitur asnjë megavat rrymë në Kosovë për vitin 2024.
Buletini Ekonomik është interesuar të dijë nga kjo kompani se pse ka marrë pjesë në ankande në SEE CAO edhe për linjat Shqipëri-Kosovë, nëse “qëllimi” nuk ka qenë shitblerja energjisë elektrike në Kosovë. Romana Krstić, Sekretare e Bordit të Grupit EFT, në një përgjigje me shkrim, pranon se “gjatë viteve 2024 dhe 2025, EFT nuk ka furnizuar me energji dhe as nuk ka blerë energji nga Kosova”, ndërsa në pyetjen se pse përkundër kësaj, EFT i bleu linjat Shqipëri-Kosovë, ajo ka dhënë përgjigje përgjithësuese.
“Të drejtat e kapacitetit ndërkufitar janë përdorur vetëm për kalimin e energjisë ‘tranzit’ drejt tregjeve të tjera”, thotë ajo, mirëpo Krstić nuk është përgjigjur në pyetjet e radhës, se sa është sasia e energjisë që ka kaluar tranzit përmes Kosovës dhe kush kanë qenë blerësit.
Për ta verifikuar këtë pretendim të EFT-së, Buletini Ekonomik ka drejtuar pyetje në KOSTT, që është institucioni përgjegjës në Kosovë për linjat e transmisionit për pjesën e Kosovës.
Nga KOSTT kanë konfirmuar se kompania EFT gjatë vitit 2024 ka shfrytëzuar rrjetin transmetues të Kosovës vetëm tranzit. Këtë e ka bërë pasi i ka pasur në zotërim linjat interkonektive Shqipëri-Kosovë, të fituara në ankandet vjetore në Zyrën e Ankandeve në Podgoricë.
“Energjia (nga EFT) është importuar përmes kufijve: Shqipëri, Mali i Zi dhe Maqedoni e Veriut, dhe është eksportuar po në këto zona, përmes të drejtave për kapacitete të fituara në ankandet e organizuara në SEE CAO”, thuhet në përgjigjen e Zyrës për Media të KOSTT.
Sipas tyre, palët tregtare me licencë për furnizim me shumicë (tregtim) të energjisë elektrike, kanë të drejtën e importit, eksportit dhe tranzitit të energjisë.
Dimensioni politik i ALPEX-it
Se a ishte qëllimi i EFT-së ta bllokojë ALPEX-in duke i pasur në zotërim linjat Shqipëri-Kosovë, zyrtarisht askush nuk ka pranuar të deklarohet prej zyrtarëve të institucioneve përgjegjëse në Kosovë. Mirëpo, jozyrtarisht shumë prej atyre me të cilët ka biseduar Buletini Ekonomik, e thonë se krijimi i ALPEX-it në prapavijë e ka edhe dimensionin politik.
Ekspertët të përfshirë në negociatat për themelimin e ALPEX, thonë se themelimi i bllokut rregullues Shqipëri-Kosovë (ALKS) ka ndikuar drejtpërdrejt në pavarësimin elektroenergjetik të Kosovës nga Serbia, dhe kjo, sipas tyre, përfaqëson një ndër zhvillimet më të rëndësishme strategjike në sektorin energjetik të rajonit në dekadën e fundit.
Për shumë vite pas shpalljes së pavarësisë, Kosova mbeti e varur nga Serbia në aspektin operativ të sistemit të transmetimit, pasi ndodhej nën bllokun rregullues serb brenda strukturave ndërkombëtare të energjetikës (ENTSO), pavarësisht se kishte krijuar operatorin e vet të pavarur (KOSTT).
Serbia shpesh ka penguar funksionimin e pavarur të KOSTT-it, duke shkaktuar ndërprerje, devijime dhe mosnjohje të të drejtave të Kosovës në rrjetin rajonal të energjisë. Me marrëveshjen e vitit 2020 ndërmjet KOSTT dhe OST (Operatorit të Sistemit të Transmetimit të Shqipërisë), e cila u mbështet nga Komuniteti i Energjisë dhe ENTSO, u krijua Blloku Rregullues ALKS, që lejon Kosovën të operojë sistemin e saj në mënyrë të pavarur dhe të koordinuar me Shqipërinë, jashtë kontrollit të Serbisë. Ky zhvillim shënoi ‘de facto’ shkëputjen operacionale të KOSTT-it nga blloku serb dhe integrimin funksional me rrjetin shqiptar, duke mundësuar balancimin brenda kufijve të vet dhe pjesëmarrjen në tregjet rajonale. Në krijimin e ALPEX-it një ndihmë të madhe ka dhënë SHBA-ja, përmes USAID, që dha një mbështetje të rëndësishme teknike dhe strategjike.
Themelimi i bursës shqiptare ALPEX vjen edhe si reagim ndaj investimeve agresive të Kinës në Serbi dhe Bosnje Hercegonivë (Republika Srpska) në ngritje të kapaciteteve të reja energjetike. Përfituesi më i madh i këtyre investimeve është pikërisht EFT-ja e Vuk Hamovicit, e cila përmes ndihmës nga investitorët kinezë ka arritur madje të ndërtojë edhe termocentral të vetin në Bosnje, të quajtur Stanari. Rreth 15 për qind e konsumit në Bosnje mbulohet nga termocentrali Stanari. Përveç termocentralit Stanari, i cili është në funksion që nga viti 2016, EFT-ja, nën udhëheqjen e Vuk Hamović, aktualisht po ndërmerr ndërtimin e dy impianteve të energjisë së rinovueshme në Republikën Srpska (RS) në bashkëpunim me partnerë kinezë.
Nga hulumtimi del se investimet e Kinës në Ballkan kryesisht kalojnë përmes EFT-së, pronari i së cilës Vuk Hamovic ka lidhje të forta me Presidentin e entitetit serb në Bosnjë-Hercegovinë, Milorad Dodik.
Buletini Ekonomik, në hulumtimin në seri për importin e energjisë elektrike për vitin 2024, ka siguruar të dhëna që çojnë të një bashkëpunim mes kompanisë nga Tirana – Noa Energy Trade dhe kompanisë EFT, e cila sipas ankandeve në SEE CAO, për vitin 2024 i zotëroi të gjitha linjat e transmisionit që kishin destinacion Kosovën.
Përveç kësaj, hulumtimi zbuloi se energjia elektrike nga Noa Energy Trade dyshohet se është importuar nga Bosnje Hercegovina, përkatësisht pjesa e Republika Srpska, aty ku EFT-ja i kontrollon prodhuesit kryesor të energjisë elektrike.
